Ik weet nog toen ik zelf voor de eerste keer uitgenodigd werd voor een familieopstelling en dat ik als coachée geen hout begreep van de uitleg die ik vooraf kreeg. Daardoor vond ik het heel spannend om naar de opstellingsavond te gaan. In deze blog ga ik de uitdaging met mijzelf aan om systemisch werk zo uit te leggen dat het ook voor rationele mensen te begrijpen is.

In de zinsnede ‘dat ik er als coachéé geen hout van begreep’ gaat het al mis, als het gaat om systemisch werk. Ik als zeer rationeel mens wil zaken begrijpen, analyseren doorgronden en met (wetenschappelijke) modellen onderbouwen. De rationele benadering van problemen en vraagstukken met het hoofd is de wetenschappelijke manier en kennen we allemaal goed. Dat gaat over reflecteren, sparren over problemen en het bedenken van oplossingen. Mijn opstelling ging over de vraag ‘Hoe kan ik beter voor mezelf zorgen?’. Ik kan je vertellen dat ik rationeel heel goed wist hoe dat moest: minder hard werken, minder opdrachten aannemen en nee zeggen. Echter elke keer als zich de gelegenheid voordeed om dat te doen, nam ik de opdracht toch aan en zei ja. Met als vervolg dat ik toch weer hard moest werken. De rationele benadering was dus niet de oplossing.

De fenomenologische benadering is de systemische manier om naar problemen en vraagstukken te kijken. Fenomenologie is een meer filosofische benadering van problemen en vraagstukken. Het is een stroming die verschijnselen wil leren kennen, zoals ze zich aan ons voordoen zonder enige rationele analyse puur door te observeren en te voelen. Dan komt natuurlijk de vraag wat observeren we dan en wat voelen we dan? Dat is waar de ‘opstelling’ zelf voor dient.

Je kunt de opstelling het beste omschrijven als een drie dimensionaal tableau vivant (levend schilderij) van jouw vraag of probleem die je opstelt in een ruimte, bijvoorbeeld op een groot kleed. Elk aspect dat een belangrijke rol speelt in jouw vraag kun je opstellen met een representant. Een representant is een mens die een onderdeel van jouw vraag vertegenwoordigd in het tableau vivant. Zo heb ik in mijn eerste opstelling een representant gekozen voor ‘mijzelf’, ‘zorgen voor mijzelf’ en ‘mijn opdrachten’. Als de opstelling begint vraagt de begeleider je jouw vraag of probleem te beschrijven en instrueert je een aantal representanten te kiezen. Deze geef je dan op basis van je gevoel zonder te praten een plek op dat vloerkleed. Zelf ben je in eerste instantie samen met de begeleider toeschouwer en kijk je naar het beeld. De begeleider kijkt dan hoe het staat met de vijf principes van systemisch werk door bijvoorbeeld aan de representanten te vragen wat zij ervaren op die plek of door te vragen of één van de representanten de behoefte heeft om te bewegen.

Gedurende de opstelling kan de begeleider op basis van hetgeen gebeurt een extra representant inbrengen. In mijn geval was dat mijn vader. Uiteindelijk bleek, of beter gezegd kwam, ik door de opstelling tot het inzicht dat ik uit liefde voor mijn vader zo hard werkte en daarmee hoopte erkenning te krijgen waar ik zo naar verlangde. Dit inzicht heeft mij ruimte gegeven om anders te handelen. Ik kon in dagelijkse situaties makkelijker stoppen met werken door tegen mezelf te zeggen, dat ik weet waarom ik zo hard werk, maar dat ik daarmee de erkenning van mijn vader niet zal krijgen. Dat geeft rust en ruimte om iets niet perse af te maken en beter voor mezelf te zorgen.

Maar terug naar de opstelling… Vanaf het moment dat de opstelling staat, komt er een proces op gang dat niet voorspelbaar is. Een opstelling kan dus ook niet gecontroleerd worden door de begeleider. De begeleider moet vertrouwen hebben dat zichtbaar wordt hoe het probleem of vraagstuk in elkaar zit. Als hij ontdekt dat één van de principes verstoord is, kan hij dit principe herstellen. In mijn opstelling moest ik het verleden erkennen, dat ik nog steeds de erkenning van mijn vader zocht. Ik werd toen door de begeleider zelf in de opstelling geplaatst op de plek waar op dat moment mijn representant stond. Ik heb aan de representant van mijn vader verteld wat ik gemist heb in onze relatie en dat bracht innerlijke rust. Op het moment dat er rust in de opstelling komt, is hij klaar en wordt er kort nabesproken hoe je het waargenomen, kan laten bezinken. Als begeleider verbied je in elk geval altijd de opstelling te analyseren.

Ik hoop dat het bovenstaande enige uitleg geeft over wat je bij systemisch werk kan verwachten. Er zijn heel veel verschillende type opstellingen, bijvoorbeeld stille opstellingen, post-it opstellingen, tafelopstellingen, gestructureerde opstellingen, etc. Daarnaast kun je elke vraag opstellen: een persoonlijke vraag, zoals de mijne, maar ook een zakelijke vraag ‘Moeten we deze medewerker aannemen?’ of ‘Waarom heb ik altijd ruzie met die medewerker?’ of ‘Moeten we dit product in de markt zetten?’. Vaak geeft een familie– of organisatieopstelling een verrassend nieuw inzicht, waar je op een andere manier mee verder kunt dan vanuit de rationele analyse. Inmiddels ben ik 16 jaar verder en heb ik veel opleidingen op het gebied van systemisch werk in het binnen- en buitenland gevolgd en pas ik deze methode toe bij coaching, persoonlijke ontwikkelingstrainingen, teamontwikkeling en ook bij teamassessments. Steeds word ik, de coachées en teams die ik begeleid weer verrast door de mooie inzichten die de opstellingen geven.    

Laat mij weten door jullie reactie of mijn missie, een heldere uitleg van systemisch werk te geven, geslaagd is. Zo niet, kan ik je alleen maar het volgende adviseren. Ga het experiment aan en onderga een opstelling of ga naar een opstellingsavond en doe mee als representant. Wellicht wel fijn om te weten is dat er in een opstelling nooit iets gebeurt wat je niet wilt (mits professionele begeleiding) en als representant kun je het niet verkeerd doen. Mooier kan ik het niet maken.

Drs. Inga Freudenberg-van Gastel